ZAGADNIENIA Z ANTYKU

1. Porównaj kosmogonię biblijną i mitologiczną.

2. Jaką wizję świata i człowieka prezentuje Księga Koheleta?

3. Jakie problemy podejmuje Księga Hioba?

4. Wymień cechy przypowieści i objaśnij sens właściwy jednej z nich.

5. Na przykładzie Iliady Homera wymień cechy eposu.

6. Na podstawie Króla Edypa Sofoklesa wyjaśnij istotę konfliktu tragicznego.

7. Jakie cechy charakteryzują tragedię grecką?

8. Wyjaśnij pojęcia: ironia tragiczna, katharsis, mimesis, dytyramb.

9. Wyjaśnij znaczenie pierwotne i współczesne podanych wyrażeń: zakazany owoc, kainowe piętno, pięta Achillesa, puszka Pandory.

A teraz następny zestaw pytań – tym razem dla bardziej leniwych. Przeczytaj uważnie i zapamiętaj!

1. Antyk to konkretny czas historyczny. Mianem tym określamy:

a. okres trwania kultury starożytnej Grecji i Rzymu
b. starożytność
c. dzieje ludzkości od jej zamierzchłych początków aż do upadku Cesarstwa Rzymskiego

Odpowiedź (a.)

Komentarz

Antyk to okres trwania kultury starożytnej Grecji i Rzymu. Ponieważ obie kultury lokalizowały się w obrębie Morza Śródziemnego, kulturę antyku nazywa się również kulturą śródziemnomorską. Dzieje ludzkości od jej zamierzchłych czasów aż do upadku Cesarstwa Rzymskiego noszą wspólne miano starożytności. Nazwa ta obejmuje kulturę Egiptu i Babilonii, dzieje narodu żydowskiego oraz dzieje Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Dzieje Grecji i Rzymu mieszczą się w tym przedziale, nie są to jednak pojęcia równoważne.

2. Kultura helleńska to kultura starożytnych Greków. Natomiast kultura hellenistyczna to:

a. to samo co helleńska
b. oparta na greckich wzorach kultura ludów podbitych przez Aleksandra Wielkiego po upadku państwowości Grecji
c. kultura propagująca dziedzictwo starożytnych Greków

Odpowiedź (b.)

Komentarz

Kultura hellenistyczna to nie to samo, co kultura helleńska! Nie jest to również kultura propagująca dziedzictwo starożytnych Greków, w każdym razie byłoby to określenie zbyt szerokie. Kultura hellenistyczna to kultura oparta na wzorcach greckich, czyli helleńskich, ale rozwijająca się już po upadku państwowości Grecji na terenach podbitych przez Aleksandra Wielkiego. Mianem tym określa się kulturę, która, co prawda, wzorowała się na normach greckich, łączyła je jednak z elementami kultur podbitych terytoriów.

3. Klasycyzm to inaczej nazwa określająca:

a. okres w dziejach Grecji przypadający na V – VI wiek p.n.e., kiedy to w Atenach rządził Perykles
b. dorobek całej kultury antyku
c. styl w sztuce i architekturze XVIII wieku stylizowany na wzory greckie i rzymskie

Odpowiedź (c.)

Komentarz

Wiek XVIII wskrzesił antyk i na wzorach klasycznych oparł cały nurt w literaturze i sztuce. Do tego nurtu odnosi się przymiotnik klasycystyczny, czyli stylizowany na klasyczne normy greckie i rzymskie. Nie mylcie jednak klasyki z klasycyzmem. Klasyczny znaczy wzorcowy, znakomity, godny naśladowania i takim uznano całe dzieje kultury Grecji i Rzymu. Jednak historycznie termin ten to nadużycie. Dokładnie klasyczny oznacza ustalony w okresie klasycznym, a za taki uznano okres w dziejach Grecji przypadający między VI a V wiekiem p.n.e., kiedy to Atenami rządził Perykles. W tym czasie utrwaliły się artystyczne wzorce. Z czasem słowo klasyczny przestano odnosić do tego okresu i zaczęto określać tym mianem wszystko, co stworzono według klasycznych norm.

4. Mimesis to:

a. kategoria przypisywana eposowi
b. kategoria, którą Arystoteles przypisał tragedii
c. podniosły styl stwarzający atmosferę powagi i dostojeństwa

Odpowiedź (a.)

Komentarz

Mimesis to kategoria przypisywana eposowi. Nazwał i sformułował jej reguły Arystoteles w swym wiekopomnym dziele – Poetyce. Było to pierwsze w historii

literatury dzieło normatywne, w którym Arystoteles ustalił reguły dotyczące tworzenia literatury. Dzieło to mówi między innymi o tym, jakie cechy powinien mieć epos, a jakie tragedia, definiuje pojęcia, takie jak katharsis, mimesis czy decorum. Mimetyczną funkcję literatury, czyli jej funkcję naśladowczą przypisywał Arystoteles eposowi. Miał on, jego zdaniem, odzwierciedlać świat, dawać jego opisy, trzymać się zasad prawdopodobieństwa i logiki.

5. Przykłady starożytnych rycerzy to:

a. Achilles, Hektor, Odyseusz
b. Achilles, Hektor, Edyp
c. Prometeusz, Ikar, Syzyf

Odpowiedź (a.)

Komentarz

Przykładem wzorów starożytnego rycerza są Achilles, Hektor i Odyseusz. To postacie z Iliady Homera, które to dzieło jest peanem na cześć rycerstwa i niezłomnych wojowników. Homer ustanawia w nim typy, do których już zawsze odwoływać się będzie literatura kręgu śródziemnomorskiego. Są to:
- Achilles – niezłomny i odważny rycerz, ale też żądny zemsty, ambitny i zarozumiały. Jest niemal nie do pokonania, ma jednak jeden słaby punkt – piętę, i to go zgubi.
- Hektor – odważny wojownik, ale mający ludzkie wątpliwości i obawy. Ciężko mu rozstać się z ukochana żoną, boi się walki, przeczuwa swą śmierć, ale w końcu staje do boju.
- Odyseusz – rycerz przebiegły, walczący często podstępem, zbuntowany przeciwko bogom, pewny swej mądrości. Odys jest pomysłodawcą podstępu z koniem trojańskim, dzięki któremu pokonał miasto i przyniósł zwycięstwo Grekom.

6. Mit prometejski oznacza:

a. odwagę, nieposłuszeństwo, marzenie o locie ku słońcu
b. młodość, lekkomyślność, tragiczny finał
c. bunt, cierpienie, miłość do ludzi

Odpowiedź (c.)

Komentarz

Mit prometejski to na tysiąclecia ustalony symbol poświęcenia się dla ludzkości i buntowniczej walki. Prometeusz ukradł bogom ogień i podarował go ludziom, dzięki czemu ludzkość wydobyła się z mroków ciemności. Tym samym tytan zapoczątkował rozwój kultury. Za swój czyn zapłacił wysoką cenę. Pokłócił się z bogami, a Zeus skazał go na wieczne męki – Prometeusza przykuto do skał Kaukazu, zaś sęp wyszarpywał mu wciąż odrastającą wątrobę. Postawa prometejska od tej pory oznaczać będzie postawę kogoś, kto poświęcił wszystko, nawet życie, dla dobra ludzkości. Prometeusz cierpiał z miłości do ludzi, tę postawę w naszej kulturze przeformułuje dopiero Chrystus.

7. Edyp to ofiara winy niezawinionej, czyli inaczej:

a. hamartii
b. katharsis
c. ironii tragicznej

Odpowiedź (a.)

Komentarz

Edyp to bardzo ważny typ bohatera starożytnego. Realizuje on koncepcje bohatera tragicznego. Jego losy mają wywoływać u widzów poczucie litości i trwogi, a tym samym uruchomić katharsis, czyli oczyszczającą funkcję tragedii. Edyp to ofiara winy niezawinionej, czyli hamartii. Jest szlachetny, chce ocalić miasto, a losy nieuchronnie prowadzą go do zguby. W losach Edypa przejawia się więc również ironia tragiczna – im bardziej próbuje nie popełnić błędu, tym bardziej wypełnia wolę bogów.

8. „Nie wszystek umrę” to cytat z:

a. Iliady Homera
b. Pieśni Exegi monumentum Horacego
c. fraszek Jana Kochanowskiego

Odpowiedź (b.)

Komentarz

Cytat ten pochodzi z pieśni Horacego Exegi monumentum. W wierszu tym stworzył Horacy słynny motyw poety nieśmiertelnego, który dzięki swojej sławie, swoim dziełom, trwać będzie w pamięci ludzi przez pokolenia, na długo po tym, jak jego samego już nie będzie. Motyw poety nieśmiertelnego jest ważny w literaturze – wyniósł on profesję poetycką ponad rzeczywistość. To właśnie dzięki Horacemu poeta przestał być zwykłym gryzipiórkiem, a stał się kimś wyniesionym ponad prozaiczne tłumy – choć sam Horacy, czego nie ukrywał, pisał głównie dla zarobku. Do motywu non omnis moriar odwoływać się będzie zarówno Jan Kochanowski, który Horacego uczynił swym mistrzem duchowym i wielokrotnie cytował go w swoich dziełach, jak i romantycy.

9. Ostatnią spisaną księgą biblijną jest:

a. Księga Hioba
b. Ewangelia św. Mateusza
c. Apokalipsa św. Jana

Odpowiedź (c.)

Komentarz

Ostatnią spisaną księgą biblijną jest Apokalipsa św. Jana. Powstała ona najprawdopodobniej pod koniec II wieku n.e. W tym czasie spisano również Nowy Testament, jego powstanie datuje się na przełom I i II wieku n.e. Natomiast początki Biblii sięgają dużo, dużo wcześniej. Pierwsze księgi (Pięcioksiąg) powstawać zaczęły ok. 1600 – 2000 lat przed Chrystusem. Ich dokładne datowanie jest w zasadzie niemożliwe, ponieważ początkowo teksty te istniały w formie przekazu ustnego. Niewiadomo również, kiedy dokładnie zaczęto je spisywać. Kolejne księgi Starego Testamentu powstawały stopniowo aż do I wieku p.n.e. Wtedy też ustalił się ostateczny kształt tej części Pisma Świętego.

10. Kosmogonia to nic innego jak:

a. mitologiczna teoria na temat powstania świata
b. mitologiczna opowieść o życiu bogów i herosów
c. jedna z ksiąg Pisma Świętego

Odpowiedź (a.)

Komentarz

Kosmogonia to nic innego jak mitologiczna teoria na temat powstawania świata. Jest to pojęcie ogólne, znacie już inne mity kosmogoniczne z mitologii grecko-rzymskiej. Biblijna wersja historii stworzenia też ma swe źródło w micie. Jest to mit staroizraelski, który początkowo był przekazywany ustnie. Po spisaniu i umieszczeniu w świętej księdze opowieść straciła swój pierwotny, mityczny charakter, jednak nadal można ją porównywać z kosmogoniami kultur mitycznych. Biblijną wersję kosmogonii obrazują początkowe fragmenty Księgi Rodzaju.

11. Vanitas vanitatum, czyli marność nad marnościami, to motyw, który przekonująco przedstawia:

a. św. Marek
b. Kohelet
c. Horacy

Odpowiedź (b.)

Komentarz

Vanitas to motyw eksponowany przez Księgę Koheleta. Najogólniej mówiąc, treścią księgi są rozważania nad sensem ludzkiego życia. Autor stwierdza, iż wszystko na świecie jest marnością – szczęścia nie przynoszą ani bogactwo, ani sława, ani używanie rozkoszy, ani nawet mądrość i wiedza. Wszystko jest bezcelowe. W księdze słowa „marność nad marnościami” pełnią funkcję refrenu i powtarzają się w rytmicznych odstępach aż 20 razy! Prezentowana przez Koheleta postawa totalnego lekceważenia dóbr doczesnych, pogardy dla świata i skupionej kontemplacji przemijania znalazła w literaturze wielu naśladowców. Należą do nich chociażby poeci barokowi: Mikołaj Sęp-Szarzyński i Daniel Nieborowski.

12. Biblijne porównanie to:

a. parabola
b. mimesis
c. apokryf

Odpowiedź (a.)

Komentarz

Chodzi oczywiście o parabolę. Termin ten pochodzi z języka greckiego i oznacza właśnie porównanie. Istotą parabolicznej opowieści jest rzeczywiście metaforyczne porównanie. Zwykle jest ono dość rozbudowane, czasem nawet potrafi osiągnąć rozmiary kilkusetstronicowej powieści. Utwory paraboliczne opisują realne i trudne problemy nie wprost, a za pomocą wymyślonych, ilustratywnych sytuacji. Źródłem technik parabolicznych jest właśnie Biblia, a przede wszystkim nowotestamentowe przypowieści. Przypomnij sobie miłosiernego Samarytanina i znaczenie całej opowieści, a doskonale zdasz sobie sprawę z istoty paraboli.

13. Biblijne gatunki literackie to:

a. hymn, epos, tragedia
b. powieść, przemówienie, oda
c. saga rodowa, psalm, przypowieść

Odpowiedź (c.)

Komentarz

Gatunki biblijne to saga rodowa, psalm, przypowieść. Niektóre z nich są wprost odpowiednikami gatunków wykreowanych przez antyk, różnią się jedynie religijną, chrześcijańską tematyką.

• Saga rodowa to biblijny odpowiednik eposu. Jest to epicka opowieść opisująca dzieje jednego, na ogół szlacheckiego i zasłużonego rodu. Saga dotyczy życia co najmniej kilku pokoleń rodziny, często na plan pierwszy wysuwane są kwestie dotyczące funkcji społecznych i zasług poszczególnych jej członków.
• Psalm to biblijny odpowiednik pieśni. Jest to utwór o tematyce religijnej przeznaczony do śpiewania, napisany kunsztownym, poetyckim językiem. Często bywa modlitwą, ale nie jest to warunek konieczny.
• Przypowieść jest gatunkiem niezwykle istotnym ze względu na wykorzystanie techniki paraboli. Przypowieść opowiada na pozór prostą historię, jednak opowieść ta ma podwójne dno – jest ilustracją znacznie głębszej religijnej bądź filozoficznej prawdy.

14. Biblijną wersję stworzenia świata przedstawia:

a. Księga Rodzaju
b. Pięcioksiąg
c. Dzieje Apostolskie

Odpowiedź (a.)

Komentarz

Według biblijnej wersji kosmogonii Bóg stworzył świat w ciągu sześciu dni. Pierwszego dnia stworzył ziemię, następnie zaś światło i „oddzielił je od mroku”. Następnego dnia oddzielił Bóg wodę od lądu i utworzył oceany, a ziemię pokrył roślinności. W ciągu kolejnych dni zajął się tworzeniem gwiazd i planet, ryb, gadów i ptaków oraz płazów i ssaków, w tym człowieka. Siódmego dnia Bóg odpoczywał. Po stworzeniu pierwszych ludzi Bóg umieścił ich w rajskim ogrodzie. Biblijna wersja kosmogonii jest jedną z kilku znanych Ci już teorii na temat powstawania świata. Spróbuj porównać ją ze znanymi Ci już kosmogoniami z mitologii greckiej i rzymskiej.

15. Morał Przypowieści o siewcy mówi, że:

a. powinno się pomagać wszystkim potrzebującym, bez względu na ich pochodzenie
b. ci, którzy poznawszy naukę Chrystusa, będą postępować zgodnie z jej nakazami, staną się dojrzałymi katolikami
c. każdy ma szansę być zbawionym

Odpowiedź (b.)

Komentarz

Przypowieść o siewcy mówi, iż być dobrym chrześcijaninem, to postępować zgodnie z nauką Chrystusa. Opowiedziana historia jest prosta: rolnik wyszedł na pole siać zboże, lecz nie wszystkie ziarna, które zasiał, padły na urodzajną glebę. Jedne padły na drogę i zostały wydziobane przez ptaki, inne na skaliste podłoże i mimo że wypuściły pędy, szybko uschły. Jeszcze inne padły pośród ciernie, które je zniszczyły. Tylko te ziarna, które padły na urodzajną glebę, wydały obfity plon. Podobnie jest z nauką Chrystusa. Nie wszyscy ludzie potrafią żyć zgodnie z jej nakazami, łatwo zrażają ich pierwsze niepowodzenia i trudności. Tylko ci ludzie, którzy gotowi są przyjąć w pełni naukę Kościoła, staną się dojrzałymi chrześcijanami i wydadzą „plon stokrotny”.

16. W biblijnej opowieści o Abrahamie Bóg zażądał od Abrahama, aby złożył mu w ofierze:

a. swego syna Izaaka
b. trzydniowego baranka
c. wór dukatów

Odpowiedź (a.)

Komentarz

Abraham poświęcić miał dla Boga swojego jedynego syna Izaaka. Abraham zabrał chłopca na górę Moria i tam planował spalić go na stosie. Jednak gdy po kilkudniowej wędrówce dotarł na miejsce i podniósł nóż na swego syna, z nieba rozległ się głos nakazujący mu zamiast dziecka złożyć w ofierze baranka. Straszliwy rozkaz był jedynie próbą pobożności, na jaką wystawił Abrahama Bóg. Zdarzenia takie są na porządku dziennym w Starym Testamencie. Przypomnij sobie choćby losy starotestamentowego Hioba, którego Bóg również wystawił na próbę.

17. Wedle legendy autorem Pieśni nad Pieśniami jest:

a. Mojżesz
b. król Salomon
c. król Dawid

Odpowiedź (b)

Komentarz

Legendarnym autorem Pieśni nad Pieśniami miał być król Salomon. Pieśń ta to opowieść o tęsknocie, miłości, zazdrości i pożądaniu. Jej bohaterami jest para kochanków, którzy gubią się, nawołują i znajdują. Pieśń ta ma wiele symbolicznych interpretacji. Żydzi przez wieki odczytywali ten utwór jako alegoryczny poemat o miłości Jahwe i Izraela, w symbolice chrześcijańskiej Oblubieniec był symbolem Chrystusa, Oblubienicę zaś interpretowano jako Kościół. Pieśń nad Pieśniami ma także sens maryjny, gdzie Oblubienicą jest Maryja, według jeszcze innej interpretacji chodzi tu o zaślubiny Boga z duszą ludzką.

18. Czterej jeźdźcy Apokalipsy symbolizują kolejno:

a. strach, lekkomyślność, obżarstwo i rozpustę
b. lenistwo, rozrzutność, Dobrą Nowinę i ciekawość
c. epidemię, wojnę, głód i śmierć

Odpowiedź (c.)

Komentarz

Czterech jeźdźców Apokalipsy to kolejno: epidemia, wojna, głód i śmierć. W języku greckim apokalipsa znaczy objawienie. Tekst ten jest zatem świadectwem objawienia, jakiego doznał Jan (nie był to Jan Apostoł) na wyspie Patmos. Księga zawiera wizję Sądu Ostatecznego i końca świata, pełna jest przerażających wizji i trudnych do rozszyfrowania symboli. Cała kompozycja księgi oparta jest na symbolice liczb, z których najważniejsze to: 3 – liczba doskonała symbolizująca Trójcę Świętą, 4 – symbol wszechświata, czterech stron świata i czterech pór roku, związana również z czterema ramionami krzyża,7 – liczba duchowości i tajemnicy, symbolizująca porządek i równowagę.